Türkiye’nin Deniz Memelileri

Ayhan Dede, Ph.D & Arda M. Tonay, Ph.D.

Dünya denizlerinde ve tatlı sularında, Cetacea takımına (ordo) ait 92 balina ve yunus türü bilinmektedir. Sistematikte dişli (Alttakım: Odontoceti) ve dişsizler (Alttakım: Misticeti) olarak ikiye ayrılırlar. Bazı karışıklıklara neden olsa da 4m’den büyükleri balina, küçükleri ise yunus olarak isimlendirme genel eğilimi vardır. Bu türlerin temel özelliği evrimsel açıdan karadan denize inmeleri ve hayatları boyunca suda yaşamak için uyum geçirmiş canlılar olmalarıdır. Ayrıca deniz inekleri (Takım: Sirenia) hariç, üreme, gebelik, beslenme gibi nedenlerle karalara bağımlı; foklar, deniz aslanları ve morslarla, kutup ayıları ve su samurlarının bulunduğu Carnivora takımı olmak üzere 39 memeli türü daha deniz memelisi olarak değerlendirilmektedir.

Karadeniz havzası da dahil, Akdeniz’de sürekli veya geçici olarak 24 farklı Cetacea türü (alt türlerle 27) bilinmektedir. Türkiye denizlerinde ise bazıları nadir de olsa toplam 12 tür gözlenebilmektedir (Tablo1). Türkiye’nin Ege ve Akdeniz kıyılarında gözlenen bir diğer deniz memelisi ise nesli tükenme tehlikesinde olan Akdeniz foku Monachus monachus’dur.

Tablo 1. Türkiye denizlerinde bulunan deniz memelileri

Mysticeti (Dişsiz balinalar)

Balaenoptera physalus (Uzun balina)

Balaenoptera acutorostrata (Mink balinası)

Odontoceti (Dişli balinalar)

Physeter macrocephalus (Kaşalot)

Ziphius cavirostris (Gagalı balina)

Globicephala melas (Siyah yunus)

Pseudorca crassidens (Yalancı katil balina)

Grampus griseus (Grampus)

Tursiops truncatus (Afalina)

Stenella coeruleoalba (Çizgili yunus)

Delphinus delphis (Tırtak)

Phocoena phocoena (Mutur)

Sousa plumbea (Kambur yunus)

Pinnipedia (Yüzgeçayaklılar)

Monachus monachus (Akdeniz Foku)

Türkiye’de 1983 yılından beri tüm deniz memelilerinin avlanması yasak olup, başta 1380 sayılı su ürünleri kanunu ve ülkemizin taraf olduğu uluslararası antlaşmalar Barselona konvensiyonu ve buna bağlı alt protokollerle koruma altındadır.

Mutur (Phocoena phocoena)

Sadece kuzey yarıkürede serin denizlerde ve alt kutup bölgesindeki sularda genellikle sığ sularda ve kıyısal bölgede dağılım gösterirler. Vücut şekli diğer yunuslara göre daha toparlak olup, kafa küçük, melon ve gaga yoktur. Dorsal kısım koyu gri, siyah, kül rengi, karın kısmı açık beyazdır, göğüs yüzgeçleri kısadır, dorsal yüzgeç kısa üçgenimsidir. Yeni doğanlar 70-90 cm, yetişkinler 1,4-1,8 m (genellikle 1,5m’den kısa) uzunlukta olurlar. Ağırlık 40-86 kg arası olabilir. Akdeniz havzasında sadece Karadeniz’de bulunur ve en küçük setase üyesidir (porpoise). Ancak K. Ege, Marmara D.’de gözlem ve ölüm kayıtları vardır. Hem bentik (demersal) balıklarla; özellikle mezgit ve istavrit, hem pelajik balıklarla beslenir. Genellikle gruplar 8 den az sayıda bireyden oluşur, göç ve beslenme hareketleri sırasında 50 yada yüzlerce birey içeren gruplar oluştururlar. Ender hallerin dışında su dışına atlamazlar. Bazı balıkçılık uygulamalarında tesadüfi olarak ağlara takılırlar. Türkiye’de Karadeniz kıyılarında dağılım gösterir ve batı Karadeniz’de gerçekleşen nisan, mayıs, haziran aylarında kalkan balığı avcılığı sırasında populasyondan önemli miktarda kayıp verirler.

Afalina (Tursiops truncatus)

Kıyısal ve iç deniz bölgelerinde geniş bir dağılım gösteren kozmopolit bir türdür. Bütün Akdeniz’de genellikle kıyısal bölgede ve bazen açık deniz bölgesinde yaşar. Vücut torpil biçimli ve kaba görünümlüdür. Belirgin bir melon, kısa burun ve vücudun ortasında orak biçimli yüksek dorsal yüzgeç ayırtedilir. Vücut genellikle gri bazen siyahi olabilir. Karın kısmı açık gri-beyazdır. İki açık renkli şeritten bir gözden ön yüzgece, diğeri vücudun yan kısmından dorsal yüzgecin kaidesine uzanır. Ön yüzgeçler ve karın kısmı bazen noktalı olabilir. Daha çok balıklarla özellikle de tekir, barbunya, hamsi, istavrit gibi balıklarla beslenir, karides ve kafadan bacaklılarla da beslenebilir. Yetişkinler 1,9-3,8 m boya ve 650 kg. ağırlığa ulaşabilirler. Gebelikleri 11 ay olup, yavrularını 4-6 ay süreyle emzirirler. Sayısı 20’den az olan küçük gruplar oluştururlar, birkaç yüz bireyden oluşan sürüler açık deniz bölgesinde görülebilir. Deniz araçlarıyla yarış edebilir. Balık avlarken bazen ağlara zarar verirler. Ancak Karadeniz’de ağlara takılarak ölümleri de gözlenir. Türkiye’de tüm kıyılarda bulunmaktadır.

Tırtak (Delphinus delphis)

Tropikal ve sıcak okyanus ve açıkdeniz bölgelerinde yaşar. Rostrum ince ve uzundur. Orak biçimli dorsal yüzgeçin ortası açık renktedir. Sırt koyu gri yada siyah, karın kısmı beyaz. Dorsal yüzgecin altındaki karakteristik koyu “V” şekli, yanları değişik renklerde 2 bölüme ayırır; vücudun başa doğru olan kısmında krem (portakal) renkli, arka kısımda ise soluk gri renklidir. Yeni doğanlar 80-85 cm, yetişkin dişiler 2,3 m, erkekler 2,6 m. boya ulaşırlar. Ağırlık 135 kg. ulaşabilir. Hızlı hareket ederler, 100-500 bireylik gruplar ve okyanuslarda binlerce bireyden oluşan sürüler oluşturabilirler. Küçük sürü oluşturan balıklar, gece yüzeye göç eden canlılar ve mürekkep balıkları başlıca besinleridir. Türkiye’de bütün denizlerimizde görülebilir.

Çizgili Yunus (Stenella coeruleoalba)

Tropik ve ılıman kuşakta, okyanuslarda ve açık denizlerde yaşayan kozmopolit bir türdür. Derin suların kıyıya yakın olduğu bölgelerde kıyıya yaklaşırlar. Nispeten ince kafa ve uzun rostrum, orak biçimli dorsal yüzgeç, noktalı göğüs yüzgeçleri. Sırt koyu yada mavimsi gri. Yanlarda gözlerden başlayan 2 şeritten biri ön yüzgece kadar diğeri ise anüse kadar uzanır, vücudun yanından dorsal yüzgece doğru açık gri renkte giderek incelen bir şerit dorsal yüzgeci geçmez. Karın kısmı pembe-beyazdır. Yetişkinler 2,6 m boya ulaşabilirler. Akdenizde yaşayan yetişkinlerin uzunlukları 2-2,5 m. arasındadır. Ağırlıkları 150 kg. olabilir. Genellikle 100-500 bireyden oluşan sürüler oluştururlar. Gebelikleri 11 aydır. Özellikle fener balığı, küçük-orta balıklarla ve kafadanbacaklılarla beslenirler. Bazen D. delphis ile karıştırılırlar. Hızlı yüzücüdürler, sık sık su üstüne sıçrarlar. Türkiye’ de Ege ve Akdeniz kıyılarında dağılım gösterir. Kılıç avcığı sırasında ağlara takılarak ölümleri bilinmektedir.

Grampus (Grampus griseus)

Bu tür pelajik yaşam sürer. Daha çok ılıman ve sıcak bölgelerde açık denizlerde gözlenir. 1000 m ve daha derin suları tercih eden bir türdür. Bütün Akdeniz’de dağılım gösterir. Vücut uzun kaba, kafa kavun biçimli ve kısadır. Alt çene üst çeneden biraz daha uzundur. Erkekte alt çenede iki tane diş vardır. Dorsal yüzgeç üçgensel yada orak biçimli olabilir ve kuyruğa doğru vücudun 2/3’ünde bulunur. Renk, sırtta koyu gri-kahverengi. Ergin bireylerde baş beyazdır. Yanlarda beyaz çizgiler ve düzensiz oval noktalar bulunur. Kafadanbacaklılar, bazı balık ve kabuklularla beslenirler. Genellikle 2-7 bireyden oluşan gruplar halinde yaşarlar, 40 dakikaya ulaşan dalışları kaydedilmiştir. Yeni doğanlar 2,7 m, yetişkin dişiler 7 m erkekler 7,5 m uzunluğa ulaşırlar. Ağırlıklar 3 ton olabilir. Türkiye’de Akdeniz kıyılarında bulunur.

Pilot Yunus, Siyah Yunus (Globicephala melas)

Ilıman sular ve altkutup bölgelerinde dağılım gösterir. Vucut siyah, koyu gridir. Göğüs kısmında çapa desenli açık renkli leke ve dorsal yüzgecin arkasında açık renklenme görülebilir. Melon küreseldir. Pektoral yüzgeç yassı ve oldukça uzundur (vücut uzunluğunun %18-27’si). Yeni doğanlar 1,7-1,8 m. yetişkin erkekler 6,7 m dişiler ise 5,7 m uzunluğa ulaşırlar. Yetişkinler 2 ton ağırlığa ulaşabilir. Genellikle 20-100 bireyden oluşan sürüler oluştururlar. Sık kitle ölümleri olan türlerden biridir. Daha çok kafadanbacaklılarla, küçük ve orta boy balıklarla beslenir. Daha çok Batı Akdeniz’de dağılım gösterir, Türkiye’de Ege ve Akdeniz kıyılarında görülebilir.

Gagalı Balina, Ziphius (Ziphius cavirostris)

Her iki yarımkürede tropik ve ılıman bölgede, kıta eğimi üstündeki sularda geniş bir dağılım gösterirler. Küçük sürüler oluştururlar, diğer yunus sürülerine eşlik edebilirler. Renklenme yavrularda açık gri ile açık kahverengi-gri arasında, erginlerde koyu gri ile beyaz arasındadır. Vücut üzerinde yetişkin bireylerde beyaz renkte çizgiler, noktalar, lekeler bulunur. Orak şeklinde dorsal yüzgeç vücudun ortasında yer alır. Uzun ve noktalı ön yüzgeçleri vardır. Yeni doğanlar 1,2-1,5 m yetişkinler 3-4 m. boya ve 400 kg ağırlığa ulaşırlar. Pelajik yaşar 200 m.’den daha az derin olan yerlere çok ender girer. Türkiye’de Ege ve Akdeniz’de görülebilir. Kılıç avcığı sırasında ağlara takılarak ölümleri bilinmektedir.

Yalancı Katil Balina (Pseudorca crassidens)

Genellikle tropik ve ılıman bölgede, açık denizde, derin sularda bulunurlar. Vücut siyah-koyu gri; karın kısmı gri-beyazdır. Baş ve gögüste açık renkli bölgeler ayıredilebilir. Orak biçimli dorsal yüzgeç vücudun ortasında yer alır. Ön yüzgeçler ön kenarı çıkıntılı yapılarıyla türe özgüdür. Çeşitli balıklar ve kafadanbacaklılarla beslenir. 10-50 bireyden oluşan gruplar halinde yaşarlar. Kitle ölümleri görülen bir türdür. Yeni doğanlar 1,5-2,1 m erkekler 5,5 – 6 m, dişiler 4,5 – 5 m. boya ulaşırlar, büyük erkek bireyler 2 ton ağırlığında olabilirler. Bu türün bir bireyi 1994 yılında Urla iskelesinde yaralı olarak bulunmuş daha sonra da ölmüştür. Türkiye’de nadirde olsa Ege ve Akdeniz kıyılarında görülebilir.

Kaşalot (Physeter macrocephalus)

Kaşalot dünya deniz ve okyanuslarında kozmopolit bir türdür. 1500 metre derinliğe kadar dalabilirler. Yaşamlarını açık denizlerde, derin sularda sürdürürler, kıyıya yakın derin sularda da görülebilirler. Kaşalotlar 2-50 bireyden oluşan gruplar oluşturabilirler. Su altında 1-2 saat kalabilirler. Bu tür Odontoceti’ler içinde en büyük olanıdır. Vücut genellikle siyah, gri-kahverengidir, ağız ve karın bölgesi beyazdır. Büyük köşeli bir baş (toplam uzunluğun 1/3’ü) ve başın üzerinde ileri-sola doğru tek üfleme deliği. Solunum sırasında önce ileri sonra sola doğru 5 m’ye kadar yükselebilen düzensiz su püskürtme karakteristiktir. Genellikle uzun dalışları öncesi kuyruk havaya kalkar. Yeni doğanlar 3,5-4,5 m, erkekler 18-20 m., dişiler 12 m. boya ulaşır. Ağırlıkları 30-50 ton olabilir. Çeşitli balıklar, kafadanbacaklılar (mürekkep balıkları ve ahtapotlar) başlıca besinleridir. Türkiye’de Ege ve Akdeniz kıyılarında gözlenmektedir. 2002 yılının haziran ayında Ölüdeniz açıklarında balıkçı ağlarına alt çeneden ve kuyruk yüzgecinden takılan 12m uzunluğunda dişi kaşalot balinası, Deniz Kuvvetleri dalgıçlarının ve balıkçıların yardımlarıyla kurtarılmıştır.

Uzun Balina (Balaenoptera physalus)

Bu tür Akdeniz’de kozmopolit özellik gösterir. merkezi ve batı Akdeniz’de sık görülür. Daha çok açık denizde yaşarlar. Tek başına gözlenebileceği gibi 6-10 arası gruplarda oluşturabilirler. Sırt kısmı siyah, koyu kahve, gri karın kısmı ise açık (beyaz) renklidir. Alt çenenin sağ kısmı beyaz sol kısmı koyu renklidir. Üst çenede her iki yanda 260-480 arasında balina plakları bulunur. Karın kısmına doğru ventral pileler bulunur ve sayısı 50-100 arasında değişir. Kuyruk nadiren su üstünde görülür. Akdeniz’in en büyük balinasıdır, yeni doğanlar 6-6,5 m. Ergin bireyler 18-27 m. Ağırlıkları 45-75 ton arasındadır. Küçük omurgasızlar, sürü oluşturan küçük balıklar, mürekkep balıkları ve kalamar başlıca besinleridir. Türkiye’de Ege ve Akdeniz kıyılarında gözlenmektedir. 2000 yılının mart ayında Adana Yumurtalık sahilinde karaya vuran 10 m boyunda yavru balina, İstanbul’a getirilip, otopsi yapıldıktan sonra gömülmüş, 1 yıl sonra kemikler çıkartılıp, temizlenerek anatomik gerçeklikle montajı yapılmış, 2002 yılından beri eğitim amaçlı sergilenmektedir.

Akdeniz Foku (Monachus monachus)

Nesli tehdit altında olan Akdeniz fokları günümüzde kuzeybatı Afrika kıyıları Madeira adası (Portekiz) ve Akdeniz’de özellikle Türkiye ve Yunanistan kıyılarında dağılım gösterir. Issız kayalık kıyılar, ada ve adacıklar, sualtı ve suüstü girişli deniz mağaralarını kullanırlar. Uyumak ve güneşlenmek için karaya çıkarlar. Kıyısal bölgede 0-30 m derinliklerde avlanır, bilinen en derin dalışı 75 m’dir. Yeni doğanlar 80-120 cm uzunlukta, 15-26 kg ağırlıkta olurlar; yetişkinler 2,8-3,1 m uzunluğa ve 250-400 kg ağırlığa ulaşırlar. Vücut rengi; koyu kahverengi, kahverengi, siyah, gri, koyu gri, karın kısmı açık renktedir, bazı bireylerde karın kısmında büyük beyaz bir leke olabilir. Vücut üzerinde çeşitli açık renkli noktalar, lekeler ya da izler olabilir. Tek ya da 5-6 bireylik gruplar olabileceği gibi daha fazla sayıda bireyle geniş plajlarda koloni halinde yaşayabilirler. Günümüzde Akdeniz’de sıklıkla izole halde tek bireyler gözlenmektedir. Çeşitli türde balık, kabuklular ve kafadanbacaklılarla beslenirler. Türkiye’de Ege ve Akdeniz kıyılarında 100-50 birey kaldığı tahmin edilen tür, son yıllarda Karadeniz ve Marmara Denizi’nden çekilmiştir.

Deniz ortamında besin piramidinin en üstünde yer alan, genellikle 2 yılda bir tek yavru doğuran, ve yavrusunu emzirerek büyüten deniz memelileri populasyonları bir çok nedenle tehdit altındadır. Hepsi insan kaynaklı olan bu tehditler; başta tesadüfi ağa yakalanma (bycatch), su ve ses kirliliği, yüzen plastik çöpler, aşırı balık avcılığına bağlı besin kıtlığı ve kasti öldürme’dir. Akdeniz’de yüzey uzatma ağlarıyla yapılan kılıç balığı avcılığı sırasında Tırtak, Çizgili yunus, Grampus türleri ve Karadeniz’de dip uzatma ağlarıyla kalkan balığı avcılığı sırasında Mutur, Tırtak, Afalina türleri ağlara tesadüfi yakalanarak ne yazık ki boğularak ölmektedirler. Beslenme problemleri ve kirliliğin negatif etkisiyle hastanlanma ve toplu ölümler gözlenebilmektedir. Dişli balinaların hepsi, dişsiz balinaların bazıları yönlerini ve besinlerini ekolokasyon yardımıyla bulmakta, sesle haberleşmektedirler. Dolayısıyla düşük frekanslı sonarlardan, yaşama ortamlarında ve göç yollarında ki gürültü kirliliğinden oldukça etkilenirler.

Deniz Memelileri açısından zengin sayılabilecek denizlerimizi ne yazık ki gerektiği kadar tanımıyor, ilgi göstermiyoruz. Tırtak (Delphinus delphis) Akdeniz’de 2003 yılından beri IUCN kriterlerine göre nesli tehlike altında türler (Endangered) listesine girmiştir. Toplam populasyonu 250 ergin bireyden az olduğu düşünülen Akdeniz Foku ise critically endangered olarak değerlendirilmektedir.

1993 yılından beri Prof.Dr. Bayram Öztürk önderliğinde deniz memelileri üzerine bilimsel çalışmalar yapan ekibimiz, araştırmalarını balıkçılık etkileşimleri, karaya vuran hayvanlar, populasyon dağılımı ve büyüklüğü, İstanbul Boğazı’nda göç takibi, fotoğrafla kimlikleme (photo-id), genetik yapı, kafatası koleksiyonları, mide içeriği, koruma stratejileri vb. konularında yoğunlaştırmıştır.

Lütfen, ölü ve canlı tüm balina ve yunus gözlemlerinizi bildiriniz. Yapılan tüm ihbarlar, bilimsel çalışmalarımız için önemli veri kaynaklarıdır.

Bize katılmanızı ve denizlerimizi koruma çabamıza destek olmanızı bekliyoruz.

Kaynakça:

Jefferson, A.T., Leatherwood, S., Webber, M.A. 1993. Marine Mammals of the World. FAO Species Identification Guide. UNEP/FAO. Rome

Öztürk, B. 1992. Akdeniz Foku. Anahtar Yayınevi, İstanbul.

Öztürk B. 1996. Balinalar ve Yunuslar Setolojiye Giriş. Anahtar Yayınları. İstanbul.

Öztürk, B., Topaloğlu, B., Dede, A., 2003, Deniz Canlıları Rehberi. TUDAV Eğitim Serisi No: 6. 181s.İstanbul.

Öztürk B., Dede A. (1995) Present status of the Mediterranean monk seal, Monachus monachus (Hermann, 1779) on the coast of Foça in the bay of İzmir (Aegean Sea). Turkish Journal of Marine Sciences 1(2/3):95-107

Dede, A. 1998. Investigation on the Mediterranean Monk Seal (Monachus monachus Herman, 1779) in Gökçeada (Northern Aegean Sea). 35 th C.I.E.S.M XXXV. Congress 1-5 June 1998, Vol. 35 (2) Dubrovnik (Crotia) p 534

Öztürk, B., Öztürk, A. A., Dede, A. 2001. Dolphin by-catch in the swordfish driftnet fishery in the Aegean Sea. 36thCIESM Congress Proceedings, Monte Carlo, Vol 36, p 308.

Tonay A.M.& Öztürk B. 2003. Cetacean Bycatches in Turbot Fishery on the Western Coast of the Turkish Black Sea. In: Oray, I.K., Çelikkale, M.S., Özdemir, G. (Eds.), International Symposium of Fisheries and Zoology (In memory of Ord. Prof. Dr. Curt KOSSWIG in His 100th Birth Anniversary), İstanbul. 131-138pp.